De nieuwe Tunesische Grondwet: een (revolutionaire) stap voorwaarts?

De goedkeuring van de nieuwe Tunesische grondwet zorgde in januari 2014 voor een golf van positieve reacties. De grondwet werd gedurende drie jaar voorbereid door de Nationale Constituerende Vergadering (NCV), die na de Arabische Revolutie voorlopig de macht uitoefende. Aanvankelijk werd gevreesd voor een eerder islamitische grondwet, waarbij de sharia de bovenhand zou halen en er weinig of geen sprake zou zijn van mensenrechten. Die vrees bleek echter ongegrond. Tunesië was een van de landen die in 2009 een voortrekkersrol speelde in de revolutionaire omwentelingen van de Arabische Lente. Het land werd gedurende langere tijd geteisterd door onrust, maar de nieuwe NCV triomfeerde uiteindelijk door het goedkeuren en implementeren van een nieuwe grondwet. Deze bijdrage kijkt kort naar de ontstaansgeschiedenis van deze grondwet, de nieuwe grondwettelijke bepalingen en peilt eveneens naar een aantal reacties uit de internationale gemeenschap, alsook de toekomstige uitdagingen.

Voorgeschiedenis en onderhandelingen

Op 23 oktober 2011 werd een NCV verkozen door de bevolking, nadat de revolutie had geleid tot het vallen van het oude regime. Deze Vergadering had de moeilijke taak een nieuwe Grondwet te formuleren, onder het toeziende en kritische oog van de internationale gemeenschap, maar ook de nationale media en ongeduldige bevolking. Het opstellen ging gepaard met bijzonder veel moeilijkheden. Het duurde uiteindelijk drie jaar vooraleer een nieuwe Tunesische grondwet kon worden goedgekeurd.[1]

De eerste voorzichtige stappen naar een nieuwe grondwet werden gezet in januari 2012, met de indiening van verschillende artikelen. In december 2012 kwam een eerste volledig voorstel tot een nieuwe grondwet tot stand, na verschillende bijeenkomsten in de plenaire vergadering en in specifieke opgerichte commissies. Het nieuwe voorstel werd artikel per artikel besproken en leidde in april 2013 tot een tweede, meer uitgewerkte versie van de grondwet. Na verdere werkzaamheden kwam in juni 2013 een derde versie tot stand.[2]

De moeilijke situatie waarin de grondwet tot stand moest komen bleek uit de onrusten die het land nog steeds in zijn grip hielden, wat bewezen werd door de moord op een belangrijk oppositielid, Mohamed Bramhi, op 25 juli 2013.[3] De voorzitter van de NCV, Mustapha Ben Jaâfar, had geen andere keuze dan de werkzaamheden voorlopig op te schorten. In september 2013 hernam de NCV de pogingen tot het opstellen van een nieuwe Tunesische grondwet, echter niet zonder de nodige strubbelingen.[4] De verschillende strekkingen in de NCV waren het vaak oneens over de correcte invulling van specifieke grondwetsartikelen, met name diegene van toepassing op religie en godsdienstvrijheid, maar ook de rol die de staat daarin moest spelen.[5] Het opnemen van enkele gematigde parlementsleden in de plaats van afgevaardigden van de islamitische partij Ennahda zorgde uiteindelijk voor een deblokkering van de werkzaamheden.[6]

Op 26 januari 2014 werd de Grondwet goedgekeurd met een overweldigende meerderheid. De tweederde meerderheid die noodzakelijk was om de Grondwet aan te nemen, werd ruimschoots gehaald, negentig procent van de parlementsleden stemde voor de nieuwe grondwet.[7] De president, Moncef Marzouki, sprak van een historische dag.[8]

Grondwettelijke bepalingen

De nieuwe grondwet omvat 146 artikelen en vervangt de oude, meermaals gewijzigde,  grondwet van 1956, die in werking trad bij de Tunesische onafhankelijkheid. Hoewel de totstandkoming werd gekenmerkt door strubbelingen, vormt de nieuwe grondwet een compromis tussen de gematigde en meer religieuze strekkingen.[9] Zo wordt er in artikel 6 van de Grondwet verwezen naar de bescherming van de islam, maar verbiedt de grondwet eveneens het beschuldigen van iemand als ongelovige.

Vooreerst wordt in de nieuwe grondwet duidelijk gekozen voor een evenwichtige verdeling van de (politieke)macht. Zo worden de uitvoerende bevoegdheden verdeeld over de president en de eerste minister. Deze laatste zal de belangrijkste functie worden, de president zal zich voornamelijk richten op het buitenlands beleid en defensie. De islam wordt niet erkend als bron van alle recht, maar moet wel beschermd worden. De vrijheid van godsdienst (onder andere) wordt grondwettelijk bevestigd. De grondwet voorziet eveneens in een voorlopige regering, die het land zal leiden tot de eerste democratische verkiezingen.[10]

Daarenboven omvat de grondwet enkele innovatieve artikelen.[11] Zo wordt er bijvoorbeeld aandacht besteed aan open government[12] en decentralisatie van het bestuur, wat gezien de moeilijke politieke situatie, zeker moet gezien worden als een vernieuwing.  Ook verwijst de grondwet naar het duurzaam gebruik van natuurlijke rijkdommen en de bescherming van het milieu.[13] De Tunesische grondwet is daarenboven een van de eerste grondwetten in de regio die de gelijkheid tussen mannen en vrouwen waarborgt.[14] Ook de vrijheid van meningsuiting en het recht op informatie, maar eveneens het recht op artistieke vrijheid werden opgenomen. De grondwet heeft daarnaast een garantie ingebouwd om een terugkeer naar het vorige regime (onder Ben Ali) te vermijden: nieuwe wetgeving kan geen afbreuk doen aan de bestaande vrijheden en rechten, zoals opgenomen in de grondwet.[15]

Een (revolutionaire) stap voorwaarts?

De nieuwe grondwet werd alvast door verschillende landen en internationale organisaties positief onthaald. Zo lieten zowel president Obama[16] als zijn Franse ambtsgenoot Hollande[17] verstaan zeer blij te zijn met de nieuwe grondwet. Ook de Europese Commissie vaardigde een verklaring in diezelfde bewoordingen uit.[18]

Afgevaardigden van de Verenigde Naties benadrukten het belang van de nieuwe grondwet en spraken hun hoop voor een verdere democratische ontwikkeling binnen Tunesië uit. Secretaris-generaal Ban Ki-Moon stelde dat de nieuwe grondwet een mijlpaal vormde in de ontwikkeling van Tunesië en de gehele regio, maar wijst ook op de grote verantwoordelijkheid van de leiders om het democratisch proces tot een goed einde te brengen.[19] Rima Khalaf, Executive Secretary van het Economic and Social Commission voor West-Azië, onderstreepte het belang van de nieuwe grondwet voor de minderheden in de Arabische regio. Khalaf beklemtoonde de samenwerking die door de nieuwe grondwet mogelijk wordt gemaakt en sprak van een “great democratic gain”.[20] Ze feliciteerde de president van de Tunesische Republiek met het aannemen van de nieuwe grondwet, die grondrechten en vrijheden zal beschermen en dit zowel voor de Tunesische bevolking als de andere Arabische volkeren.[21]

Hoewel de nieuwe grondwet alvast een stap voorwaarts is, wordt erkend dat er nog heel wat werk moet gebeuren.[22] Zo stelde president Moncef Marzouki dat de nieuwe grondwet weliswaar vooruitgang betekent, maar dat het nog een hele tijd kan duren vooraleer de bepalingen van de grondwet (vooral inzake grondrechten) deel gaan uitmaken van de Tunesische cultuur.[23] Ook de vele compromissen leidden tot een vage tekst, met soms contradictorische bewoordingen.

De organisatie van de eerste verkiezingen wordt alvast een eerste test. De wetgeving die de nieuwe verkiezingen moet regelen, vormt alweer het voorwerp van verhitte debatten.[24] Zo wordt er nagedacht over de verhouding van mannelijke en vrouwelijke kandidaten op de kieslijsten, maar ook over de manier waarop de kandidaten bijvoorbeeld hun campagnes moeten financieren en of er een kiesdrempel moet worden ingevoerd. Pas na het afronden van deze debatten, kan de nieuwe wetgeving tot stand komen en alleen in dat laatste geval kunnen de verkiezingen daadwerkelijk plaatsvinden.[25] De opstellers van de wet laten zich inspireren door Europese en andere teksten om voldoende democratische waarborgen op te nemen in de nieuwe verkiezingswetgeving.[26]

Ook de daadwerkelijke toepassing van de grondwet vormt een uitdaging. Hoewel de nieuwe grondwet voorziet in een breed gamma aan rechten en vrijheden, zal het de taak van de rechterlijke macht worden om deze rechten ook daadwerkelijk te waarborgen. De bewoordingen en bepalingen van de grondwet blijven immers dode letter wanneer deze in praktijk niet afdwingbaar zouden zijn.[27]

 

 

[1] T. Dreisbach, A. Hartmann en R. Joyce, New Tunisian Constitution Adopted, Tunisialive 26 januari 204, tunisia-live.net/2014/01/26/new-tunisian-constitution-adopted, laatste consultatie 25 februari 2014.

[2] Dorra Megdiche Meziou, « La nouvelle Constitution, le meilleur et le pire », Business News 27 januari 2014, businessnews.com.tn/La-nouvelle-Constitution,-le-meilleur-et-le-pire,519,43839,3, laatste consultatie 23 februari 2014.

[3] T. Dreisbach, A. Hartmann en R. Joyce, New Tunisian Constitution Adopted, Tunisialive 26 januari 204, tunisia-live.net/2014/01/26/new-tunisian-constitution-adopted, laatste consultatie 25 februari 2014; eveneens MenaSource, Tunisia Starts Voting on New Constitution, 3 januari 2014,  atlanticcouncil.org/blogs/menasource/top-news-tunisia-starts-voting-on-new-constitution, laatste consultatie 26 februari 2014.

[4] Dorra Megdiche Meziou, « La nouvelle Constitution, le meilleur et le pire », Business News 27 januari 2014, businessnews.com.tn/La-nouvelle-Constitution,-le-meilleur-et-le-pire,519,43839,3, laatste consultatie 23 februari 2014.

[5] Zo werd bijvoorbeeld gedebatteerd over de rol van de staat bij het beschermen van de islam als staatsgodsdienst (art. 6 Grondwet). Bepaalde strekkingen wilden een minder verregaande inmenging van de staat, terwijl andere hier een belangrijke bevoegdheid van de staat zagen. Ook de bepalingen in verband met de doodstraf en abortus waren zeer controversieel, zie onder meer T. Dreisbach, A. Hartmann en R. Joyce, New Tunisian Constitution Adopted, Tunisialive 26 januari 204, tunisia-live.net/2014/01/26/new-tunisian-constitution-adopted, laatste consultatie 25 februari 2014.

[6] Zie onder meer P. Melly, “Tunisia embraces secular liberties”, Middle East Economic Digest 2014, vol. 58, 23; MenaSource, Tunisia Starts Voting on New Constitution, 3 januari 2014,  atlanticcouncil.org/blogs/menasource/top-news-tunisia-starts-voting-on-new-constitution, laatste consultatie 26 februari 2014.

[7] 200 parlementsleden stemden voor de nieuwe grondwet, 12 stemden tegen en 4 onthielden zich, zie T.Dreisbach, A. Hartmann en R. Joyce, New Tunisian Constitution Adopted, Tunisialive 26 januari 2014, tunisia-live.net/2014/01/26/new-tunisian-constitution-adopted, laatste consultatie 25 februari 2014. Indien de vereiste tweederde meerderheid niet gehaald werd, moest een nationaal referendum worden georganiseerd. Zie eveneens MenaSource, Tunisia Starts Voting on New Constitution, 3 januari 2014,  atlanticcouncil.org/blogs/menasource/top-news-tunisia-starts-voting-on-new-constitution, laatste consultatie 26 februari 2014.

[8] T. Amara, “Arab Spring beacon Tunisia signs new constitution”, Reuters 27 januari 2014, reuters.com/article/2014/01/27/us-tunisia-constitution-idUSBREA0Q0OU20140127, laatste consultatie 25 februari 2014.

[9] T. Dreisbach, A. Hartmann en R. Joyce, New Tunisian Constitution Adopted, Tunisialive 26 januari 204, tunisia-live.net/2014/01/26/new-tunisian-constitution-adopted, laatste consultatie 25 februari 2014.

[10]AGENCE TUNIS AFRIQUE PRESSE, Ali Larayedh présente la démission de son gouvernement,  zie infra. Er werd nog geen officiële datum voor de nieuwe verkiezingen meegedeeld, hoewel verwacht wordt dat deze in het najaar van 2014 zullen plaatsvinden.

[11] Het afschaffen van de doodstraf, wat nog wel werd opgenomen in de eerdere versie van de grondwet, werd uiteindelijk niet opgenomen.

[12] Voor meer informatie in verband met het concept van open government, zie onder meer W. Van Gerven, The European Union: a Polity of States and Peoples, Oxford, Hart Publishing, 2005, 64-65. Hieronder kunnen onder andere burgerparticipatie en raadpleging van het maatschappelijk middenveld worden geplaatst.

[13] Aljazeera, Tunisia signs new constitution into law. Charter may be one of the last steps to full democracy after the 2011 uprising that sparked the Arab Spring, 27 januari 2014, aljazeera.com/news/africa/2014/01/tunisia-assembly-approves-new-constitution-201412622480531861.html, laatste consultatie 25 februari 2014.

[14] Art. 20 Grondwet, Aljazeera, Tunisia signs new constitution into law. Charter may be one of the last steps to full democracy after the 2011 uprising that sparked the Arab Spring, 27 januari 2014, aljazeera.com/news/africa/2014/01/tunisia-assembly-approves-new-constitution-201412622480531861.html, laatste consultatie 25 februari 2014.

[15] P. Melly, “Tunisia embraces secular liberties”, Middle East Economic Digest 2014, vol. 58, 23. Ten tijde van het vorige regime werden Rechten en vrijheden vaak op zo’n manier opgeschort of opgeheven dat het niet langer mogelijk was om deze uit te oefenen. Onder de nieuwe grondwet is dit niet langer mogelijk, de essentie van de vrijheden moet gewaarborgd blijven. Dit is uiteraard een taak voor de rechterlijke macht, zie infra.

[16] The White House, Readout of the President’s Call with Prime Minister Jomaa of Tunisia, 3 februari 2014, whitehouse.gov/the-press-office/2014/02/03/readout-president-s-call-prime-minister-jomaa-tunisia, laatste consultatie 25 februari 2014.

[17] Présidence de la République française, Nouvelle Constitution tunisienne, 27 januari 2014,  elysee.fr/communiques-de-presse/article/nouvelle-constitution-tunisienne, laatste consultatie 26 februari 2014.

[18] Europese Commissie, Déclaration du Président Barroso suite à sa rencontre avec Monsieur Ben Jaâfar, Président de l’Assemblée Nationale Constituante tunisienne, Statement/14/4, 12 februari 2014, http://europa.eu/rapid/press-release_STATEMENT-14-4_fr.htm, laatste consultatie 26 februari 2014.

[19] UN News Centre, UN chief commends Tunisia’s adoption of new constitution , 26 januari 2014, un.org/apps/news/story.asp?NewsID=47009&Cr=Tunisia&Cr1=#.Uw3eFoXG3Cs, laatste consultatie 25 februari 2014, zie ook T. Amara, “Arab Spring beacon Tunisia signs new constitution”, Reuters 27 januari 2014, reuters.com/article/2014/01/27/us-tunisia-constitution-idUSBREA0Q0OU20140127, laatste consultatie 25 februari 2014; P. Melly, “Tunisia embraces secular liberties”, Middle East Economic Digest 2014, vol. 58, 23.

[20] Agence Tunis Afrique Presse, Tunisian Constitution is most important in Arab region, 24 februari 2014, tap.info.tn/en/index.php/politics2/15855-tunisian-constitution-is-most-important-in-arab-region-rima-khalaf, laatste consultatie 25 februari 2014.

[21] Agence Tunis Afrique Presse, Marzouki briefed about ESCWA’s first report on Arab co-operation, 24 februari 2014, tap.info.tn/en/index.php/politics2/15853-marzouki-briefed-about-escwa-s-first-report-on-arab-co-operation, laatste consultatie 25 februari 2014.

[22] Zie onder meer FitchRatings, Tunisia Constitution an Important Step, Challenges Remain, 27 januari 2014, fitchratings.com/creditdesk/press_releases/detail.cfm?pr_id=817132, laatste consultatie 25 februari 2014, maar ook UN NEWS CENTRE, UN chief commends Tunisia’s adoption of new constitution , 26 januari 2014, un.org/apps/news/story.asp?NewsID=47009&Cr=Tunisia&Cr1=#.Uw3eFoXG3Cs, laatste consultatie 25 februari 2014, waarin Secretaris-generaal Ban Ki-Moon de leiders oproept tot het vervolmaken van het democratisch proces.

[23] Aljazeera, Tunisia signs new constitution into law. Charter may be one of the last steps to full democracy after the 2011 uprising that sparked the Arab Spring, 27 januari 2014, aljazeera.com/news/africa/2014/01/tunisia-assembly-approves-new-constitution-201412622480531861.html, laatste consultatie 25 februari 2014.

[24] Er wordt wel verwacht dat de nieuwe kieswetgeving ten laatste einde maart zal worden goedgekeurd, zie I. Boughdiri, “La loi électorale serait adoptée fin mars”,  La Presse de Tunisie 25 februari 2014, lapresse.tn/25022014/79469/la-loi-electorale-serait-adoptee-fin-mars.html, laatste consultatie 26 februari 2014.

[25] Jasmine Foundation, Discussions on New Election Law Top Political and Media Agenda, 17 januari 2014, jasmine-foundation.org/en/?p=892, laatste consultatie 25 februari 2014; eveneens MenaSource, Tunisia Starts Voting on New Constitution, 3 januari 2014,  atlanticcouncil.org/blogs/menasource/top-news-tunisia-starts-voting-on-new-constitution, laatste consultatie 26 februari 2014.

[26] Jasmine Foundation, Discussions on New Election Law Top Political and Media Agenda, 17 januari 2014, jasmine-foundation.org/en/?p=892, laatste consultatie 25 februari 2014.

[27] P. Melly, “Tunisia embraces secular liberties”, Middle East Economic Digest 2014, vol. 58, 23.