“South Africa’s Rainbow Nation: Judging diversity of belief” - Lezing door Justice Albie Sachs

Meer dan 20 jaar na het einde van de Apartheid domineert gelijkheid de Zuid-Afrikaanse grondwet. De emancipatiestrijd zet zich nog steeds door en behelst zoveel meer dan alleen maar ras of etnie. Op een continent waar sommige landen homoseksualiteit nog steeds strafbaar stellen, erkende de Rainbow Nation als eerste Afrikaans land het homohuwelijk. Dankzij de complexe geschiedenis van het land en de egalitaire grondwet die daar is uit voortgevloeid, is Zuid-Afrika vandaag nog steeds een koploper in de strijd voor gelijkheid.

De faculteit Rechten van de KU Leuven had het genoegen Justice Albie Sachs te mogen ontvangen voor een lezing over mensenrechten in Zuid-Afrika. Sachs is een voormalig rechter van het Zuid-Afrikaanse Constitutional Court en lag mee aan de basis van de huidige grondwet. Daarvoor was hij burgerrechtenactivist en voorvechter van gelijke rechten.

De grondwet van Sachs neemt gelijkheid als uitgangspunt en maakt Zuid-Afrika tot een van de meest egalitaire landen van het Afrikaanse continent, althans op juridisch vlak. De grondwet was een reactie op de geïnstutionaliseerde discriminatie van het verleden binnen een samenleving met bitter weinig vertrouwen in het recht. “In South Africa, there was rule of law, not rule by law.”

Tijdens zijn lezing ging Sachs dieper in op een aantal belangrijke aspecten van de grondwet, waarvan er hier een aantal worden geschetst:

Zelfontplooiing, Vrijheid en Religie

Voorop in de grondwet staat het recht op zelfontplooiing. Door de ervaringen uit het verleden, zijn Zuid-Afrikanen beducht voor een inperking van hun rechten en vrijheden. Daarvoor moeten dan ook duidelijke rechtvaardigingsgronden bestaan. Diversiteit onder de rechters moet er ook voor zorgen dat specifieke gevoeligheden van bepaalde bevolkingsgroepen worden aangevoeld. Wat voor de ene partij een banaliteit is, is voor de andere een symbooldossier. Maar zelfs vrijheid is een tweesnijdend zwaard. Wetten met algemene toepassing ontzien soms minderheidsgroepen in de samenleving. Een wet kan immer strenger gepercipieerd worden door een bepaalde religieuze of etnische groep. Het is dan de grondwet die de minderheidsgroepen in de samenleving moet beschermen tegen de inperking van hun rechten.

Dat recht op zelfontplooiing en de grote diversiteit binnen een land kennen ook hun gevolgen inzake religie. Wat met nieuwe religies die gebruiken hebben en rites uitoefenen die in strijd zijn met de wet? Sachs stelt zich de vraag wie wij zijn om gebruiken van bepaalde religies meer bestaansrecht toe te kennen dan andere? Voor een rastafari kent het christendom bizarre regels en rituelen. De overheid mag nieuwe gelovigen dan ook niet in hun individualiteit beperken. Iedereen moet een gelijke kans krijgen op zelfontplooiing, anders bestaat er geen gelijkheid. Zo moet de Staat durven voorzien in Halal-voedsel, om de zelfontplooiing van moslims mogelijk te maken. Het is niet aan grondwettelijke hoven om religieuze teksten te interpreteren. Zeker niet als zelfs theologen het niet eens zijn over de draagwijdte van verschillende passages.

Diversiteit

Zuid-Afrika kent heel wat etnische minderheidsgroepen. Vandaag ligt de nadruk   op samenleven, in plaats van apart leven in hetzelfde land. De maatschappij opdelen in verschillende etnieën en de verschillen benadrukken was immers één van de peilers van de apartheid. Desondanks mag men niet vervallen in een feitelijke gelijkheid tussen alle Zuid-Afrikanen. Een uniforme behandeling en gelijkstemming zou de diversiteit van het land negeren en de strijd voor gelijkheid teniet doen. Net de diversiteit maakt het land tot de Rainbow Nation.  

Die diversiteit van de bevolking vind je ook terug in het Zuid-Afrikaanse recht. De rechtstradities van minderheidsgroepen, zoals tribal law en Dutch customary law, zijn als gewoonterecht geldige bronnen van recht. Dat gewoonterecht evolueert vanzelfsprekend doorheen de tijd, en moet aandacht hebben voor maatschappelijke veranderingen. Deze gewoonrechtelijke normen uit het woelige verleden dienen niet te worden weggecijferd als een te vergeten geschiedenis.

Democratie

Sachs hamerde ook op de kracht van het democratisch proces. Het Constitutional Court gaat de conformiteit met de grondwet na, maar is niet rechtstreeks door het volk verkozen. De erkenning van het homohuwelijk is dan ook zoveel sterker, wanneer deze van een parlementaire vergadering komt. Dat zorgt immers voor een maatschappelijk debat dat noodzakelijk is voor aanvaarding van nieuwe concepten. De strijd tegen Apartheid heeft getoond hoe belangrijk een open dialoog over maatschappelijke problemen en conflictbronnen is.

 Tot op heden is Zuid-Afrika het enige Afrikaanse land dat het homohuwelijk heeft erkend. In de ogen van andere staatshoofden zijn mensenrechten een product van Westers denken, en noodzaakt hun eigen cultuur tot een specifieke invulling van die mensenrechten. Zij die dit soort opvattingen huldigen, zijn vaak diegenen die de mensenrechten met de voeten treden. Zuid-Afrika toont hoe de universaliteit van begrippen als gelijkheid en vrijheid de basis van een geslaagde samenleving vormt.