Opinie - Het Colombiaanse vredesakkoord: een lichtpunt in een donker jaar voor de mensenrechten

Opiniestuk d.d. december 2016

Op 10 december is het “mensenrechtendag”: op die dag, nu 68 jaar geleden, nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in het Palais de Chaillot in Parijs de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. Veel valt er dit jaar niet te vieren: de oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid in Syrië en vele andere conflicten zijn niet meer te tellen, nationalisme en populisme zijn wereldwijd sterk in opkomst, de strijd tegen terrorisme doet de balans sterk naar veiligheid overhellen, en de kloof tussen arm en rijk wordt met de dag groter. En toch zijn er lichtpuntjes in de duisternis. Het Colombiaanse vredesakkoord is er zo één.

Op 30 november heeft het Colombiaanse Congres het heronderhandelde vredesakkoord tussen de Colombiaanse overheid en de guerillagroepering FARC met een overweldigende meerderheid goedgekeurd. Dit brengt Colombia een stap dichterbij het beëindigen van een gewapend conflict dat het land meer dan 50 jaar in de ban houdt en naar schatting meer dan 220.000 levens heeft geëist. De goede afloop van de vredesonderhandelingen was geen zekerheid, gelet op het eerdere negatieve resultaat van het referendum. Eén van de meest controversiële aspecten is de vraag of het Akkoord van Havana dat de strijdende partijen eerder dit jaar sloten al dan niet de slachtoffers in de kou laat staan. Zo claimen sommigen dat het akkoord straffeloosheid in de hand werkt en amnestie verleent voor de meest gruwelijke misdaden. Maar is dat ook zo?

In vergelijking tot eerdere vredesprocessen in Colombia en elders in de wereld, gaat het vredesproces van Havana een ongeziene stap verder. Vanaf het begin van de onderhandelingen in 2012, hebben de onderhandelaars de slachtoffers de hoofdrol toegewezen. Dit is hoogst uitzonderlijk. Zo werden slachtoffers uitgenodigd aan de onderhandelingstafel in Havana, werden hun voorstellen in overweging genomen en is het systeem van overgangsjustitie gekaderd binnen de rechten van slachtoffers op gerechtigheid, waarheid en herstel. Het referendum waarmee het eerste akkoord in oktober 2016 werd verworpen, bood een bijkomende kans om een nationale dialoog te houden teneinde een ruimere consensus te bereiken.

In het vredesakkoord zelf is een omvangrijk systeem van overgangsjustitie overeengekomen waarbij de participatie van slachtoffers gewaarborgd wordt. Overgangsjustitie (“transitional justice”) refereert naar de pogingen van een samenleving om in het reine te komen met haar gewelddadig verleden via mechanismen zoals waarheidscommissies, tribunalen, herstelmaatregelen en institutionele hervormingen. Geïnspireerd door de Zuid-Afrikaanse waarheidscommissie, legt het Akkoord van Havana sterk de nadruk op het achterhalen van de waarheid rond het conflict. De waarheidscommissie gaat gepaard met een gerechtelijk systeem voor de berechting van guerrilla strijders en leden van het Colombiaanse leger. In tegenstelling tot een louter klassiek strafrechtelijk systeem waarbij het straffen van de daders centraal staat en de slachtoffers vaak uit het oog verloren worden, heeft men gekozen voor een combinatie van modellen, waarbij een herstelgerichte aanpak op de eerste plaats komt. Het hoofddoel is een dialoog tot stand te brengen tussen de slachtoffers, de bredere samenleving en de daders. Dit dient op zijn beurt bij te dragen tot verzoening en re-integratie van slachtoffers en daders. Het is hiervoor cruciaal dat de daders verantwoordelijkheid voor hun daden en voor het herstel van de geleden schade opnemen. Om dit te bewerkstellingen, is het justitieel systeem gebaseerd op de mate van erkenning van waarheid en het opnemen van verantwoordelijkheid door de dader. Indien dit het geval is, zullen de opgelegde sancties een herstellend karakter hebben. Dit houdt in dat de veroordeelde daders zullen deelnemen aan herstelmaatregelen die ten goede komen aan de slachtoffers en de brede samenleving. Een voorbeeld is het deelnemen aan projecten van materiële wederopbouw in getroffen gebieden. Het doel van deze vernieuwende sancties gaat derhalve verder dan het straffen van de daders en draagt bij tot het omvormen van Colombia tot een vreedzame samenleving. Maar indien een dader de waarheid en zijn verantwoordelijkheid weigert te erkennen, is er berechting volgens het Colombiaanse strafrecht en riskeert hij een gevangenisstraf van 15 tot 20 jaar. Het vredesakkoord is ook één van de eerste in zijn soort om expliciet het verlenen van amnestie en genade voor internationale misdaden uit te sluiten. Tenslotte neemt FARC als rebellengroepering collectieve verantwoordelijkheid op voor haar slachtoffers. Dit houdt onder meer in dat FARC zal bijdragen tot het materiële en integrale herstel voor de slachtoffers.

De slachtoffer- en herstelgerichte aanpak van het Akkoord van Havana is zeer innovatief en heeft het potentieel om als toonaangevend voorbeeld voor toekomstige vredesprocessen te fungeren. Natuurlijk kan geen enkel vredesakkoord iedereen ten volle tevreden stellen. Het Akkoord betekent zeker niet het einde voor de zoektocht naar vrede en verzoening in Colombia, aangezien de belangrijkste fase, de uitvoering ervan, nog moet starten. Maar het is een hoopgevend lichtpunt aan het einde van een donker jaar voor de rechten van de mens.