UNESCO’s educatief initiatief: Erfgoed voor dialoog en verzoening – De bescherming van het cultureel erfgoed onderwater

Tussen 2014 en 2018 wordt wereldwijd aandacht besteed aan de Eerste Wereldoorlog. Voor UNESCO is deze honderdjarige herdenking het moment bij uitstek om de wereld te herinneren aan de noodzaak van vrede en speciale aandacht te besteden aan herinneringseducatie. Gedurende de honderdjarige herdenking wil UNESCO vooral accenten leggen op het onderzoek naar en het behoud van erfgoed in relatie tot de Eerste Wereldoorlog.

De ‘oorlog op zee’ wordt gekenmerkt door enkele grote zeeslagen en de Duitse oorlogsvoering met onderzeeërs. Het was een integraal onderdeel van de Eerste Wereldoorlog. Het beschermen van het onderwater erfgoed van WOI is niet enkel essentieel om tot een beter inzicht te komen in de  gevolgen van de wereldoorlog zoals beleefd door gewone mensen. Het is ook een middel om ons te laten nadenken over een duurzame vrede vandaag. Een betere ontsluiting van het erfgoed uit de Eerste Wereldoorlog wordt dan een hefboom voor verzoening, wederzijds begrip en het streven van landen om vreedzaam samen te leven.

Naar aanleiding van de honderdjarige herdenking zullen scholen zowel hier als in het buitenland worden uitgedaagd om aandacht te besteden aan de verschillende aspecten van de Eerste Wereldoorlog. Dit kan veel vormen aannemen: een bezoek aan een slagveld of maritiem museum, een tijdelijke tentoonstelling over een bijzonder aspect van de Groote Oorlog, het lezen van pakkende poëzie geschreven als reactie op de oorlog, een virtuele duik naar een scheepswrak, … de lijst is niet beperkt. Al deze activiteiten die wereldwijd worden georganiseerd geven de mogelijkheid om leerlingen kennis te laten maken met de vele aspecten van een Wereldoorlog en het universeel streven naar vrede en verzoening.

Maar dan komt onvermijdelijk dat moment dat zoveel leraren al hebben ontmoet. Het is relatief eenvoudig om leerlingen te doen deelnemen aan een enthousiasmerende of ontroerende activiteit. Het is al heel wat moeilijker om al de leerervaringen om te zetten in een werkbaar, meetbaar en duurzaam pedagogisch project dat daarenboven aansluit bij de vakgebonden of vakoverschrijdende eindtermen.

Het handboek van UNESCO ‘Erfgoed voor dialoog en verzoening’ (Manual Heritage for Dialogue and Reconciliation)  wil leraren werktuigen aanreiken om dit proces vorm te geven. Het handboek zal verschijnen begin 2015 en wordt wereldwijd verspreid via de Nationale UNESCO comités en gespecialiseerde erfgoed instellingen. Het kwam tot stand in samenwerking met de Vereniging voor de Verenigde Naties/onderwijs.

Het handboek stelt zich tot doel om:

• correcte informatie te verschaffen over het onderwater erfgoed in relatie tot Wereldoorlog I en hoe dit zich verhoudt met thema’s zoals mensenrechten, plichten en verantwoordelijkheden, gebruik en misbruik van macht, conflictresolutie, bewustzijn van het belang van cultureel erfgoed, …;
• een algemeen kader te verstrekken voor een pedagogische benadering van vredes- en herinneringseducatie;
• leraren het nodige vertrouwen te geven wanneer ze lesgeven over thema’s zoals onderwater erfgoed, vrede, herinnering en verzoening;
• leraren te helpen om naar aanleiding van de honderdjarige herdenking, lokale initiatieven op een correcte wijze te integreren in de lessen;
• leraren praktische informatie te verschaffen over herinneringseducatie zoals tips voor mogelijke leeractiviteiten, ‘best practices’ hoe sommige scholen of musea aan de slag zijn gegaan, didactische suggesties en voorbeelden naast didactische beperkingen. Daarnaast bevat het handboek reflecties over vrede, verzoening mensenrechten en verdraagzaamheid.

 UNESCO, Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur

 De Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO: The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) werd opgericht op November 1945. De nasleep van Twee Wereldoorlogen hadden het verlangen aangescherpt naar duurzame vrede in een wereld die steeds meer met elkaar verbonden leek. De constitutie van UNESCO geeft deze gedachte goed weer: “aangezien oorlog ontstaat in de menselijke geest, is het ook in de menselijke geest dat de verdediging van de vrede moet worden opgebouwd.”

Door het oprichten van het systeem van de Verenigde Naties met gespecialiseerde agentschappen zoals UNESCO trachtte de internationale gemeenschap: “to advance, through the educational and scientific and cultural relations of the peoples of the world, the objectives of international peace and of the common welfare of mankind.” (preambule van de  Constitutie van UNESCO)

De wereldwijde verspreiding van cultuur en onderwijs in dienst van de mensheid en het streven naar rechtvaardigheid, vrijheid en vrede werd als een onmisbare schakel gezien voor de waardigheid van elke man, vrouw en kind ter wereld. Vandaag, tracht UNESCO deze nobele opdracht te vervullen door onder andere de promotie en de disseminatie van kennis en het beschikbaar stellen van expertise. Haar meest in het oog springende activiteit is allicht de bescherming van het Werelderfgoed.

De UNESCO conventie over de bescherming  van cultureel erfgoed onderwater

De conventie over de bescherming van cultureel erfgoed onderwater werd in 2001 door de Algemene Vergadering van UNESCO aangenomen. Het was een antwoord op de vernietiging van archeologische sites onderwater door schattenjagers en bepaalde industriële activiteiten. De Conventie refereert ook naar de groeiende erkenning van cultureel erfgoed onderwater en tracht via zijn bepalingen het onderwater erfgoed dezelfde bescherming te doen verlenen dan het erfgoed aan land.

De conventie over de bescherming van cultureel erfgoed onderwater refereert naar alle sporen van het menselijk bestaan met een cultureel, historisch of archeologisch karakter.

De UNESCO-conventie stelt dat ”alle sporen van menselijk bestaan die een cultureel, historisch of archeologisch karakter hebben die zich geheel of gedeeltelijk, permanent of periodiek onderwater bevinden sinds tenminste 100 jaar” als cultureel erfgoed onderwater worden beschouwd. Zo zullen in de loop van de herdenkingsperiode van WO I, 2014-2018, alle wrakken van schepen gezonken tijdens WO I In het Belgisch deel van de Noordzee progressief van de bescherming van deze conventie kunnen genieten.

Momenteel (september 2014) zijn er al 45 landen die deze conventie ratificeerden en een groeiend aantal andere landen overweegt de bezwaren die ze aanvankelijk tegen deze conventie hadden, te laten varen. België trad toe op 5 augustus 2013. Momenteel zijn Frankrijk en België de enige twee landen in Noordwest-Europa die deze conventie hebben geratificeerd. Er wordt gehoopt dat ook andere aan de Noordzee grenzende landen ais Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Denemarken op termijn het voorbeeld van Frankrijk en België zullen volgen.

Het belang van erfgoed voor vredeseducatie

De Eerste Wereldoorlog was een van de meest destructieve conflicten uit onze recente geschiedenis. De Groote Oorlog raakte het leven van bijna elke man, vrouw of kind uit de landen die betrokken waren. De oorlog breidde zich uit en maakte zonder onderscheid slachtoffers. De impact van de Groote Oorlog is tot op vandaag aanwezig.

Miljoenen mensen worden nog steeds in het diepste van hun ziel geraakt door de blijvende kunstwerken ontstaan als een reactie op de verschrikkingen van de oorlog. Maar er is ook de politieke erfenis die tot op vandaag voelbaar is. Uit de as van de Eerste Wereldoorlog ontstonden nieuwe landen in het Midden – Oosten en Europa. De Eerste Wereldoorlog was echter ook een keerpunt in de manier waarop de internationale politiek wilde omgaan met oorlog en vrede. De idee om internationaal te werken aan een ‘duurzame vrede’  werd gewekt in de hoofden van de politieke leiders. De voorloper van de Verenigde Naties, de Volkenbond of Volkerenbond werd op 25 januari 1919 opgericht op basis van het Verdrag van Versailles en werd gevestigd in Genève. Het was de intentie om via een supranationale organisatie “een einde aan alle oorlogen” te maken.

Vandaag, een eeuw later, werken de politieke consequenties van de eerste Wereldoorlog nog steeds door. Het blijft dus essentieel om te herinneren en te leren waarom zoveel mensen gedurende de periode 1914-1918 hun leven hebben gegeven. De Eerste Wereldoorlog laat ons terugkijken naar een gemeenschappelijke geschiedenis en biedt  kansen om mensen vanuit verschillende achtergronden en landen met elkaar te verbinden.

De honderdjarige herdenking  van de Eerste Wereldoorlog is een unieke gelegenheid om stil te staan bij het belang van vrede. Dit is ongetwijfeld een educatieve opdracht. Het geeft ons ook de kans om ons begrip van het verleden te verbreden door het onderzoek naar en de bescherming van het daaraan verbonden erfgoed.

Werelderfgoed is een belangrijke pijler van het vredesmandaat van UNESCO

Als onze gedachten afdwalen naar Werelderfgoed denken we aan majestueuze watervallen en verdwenen steden, mysterieuze bezienswaardigheden en natuurwonderen. Werelderfgoed wordt vaak gelijkgesteld met adembenemende schoonheid.

Nochtans wordt het Werelderfgoed beoordeeld volgens principes van duurzame ontwikkeling, authenticiteit, milieu, wetenschappelijke conservatie, identiteit en de geschiedenis van volkeren. Deze principes komen tot uiting in het bepalen van de Werelderfgoed sites. UNESCO staat voor de uitdaging om volkeren te verenigen terwijl het gemeenschappelijk Werelderfgoed in sommige gevallen juist tragische of conflicterende gebeurtenissen van de menselijke geschiedenis openbaart.

De bescherming van het Werelderfgoed help ons voor een breder begrip van de verschillende aspecten van vrede. Sommige Werelderfgoed sites speelden zelf een belangrijke rol in het proces van oorlog en vrede zoals het concentratie- en uitroeiingskamp van Auschwitz-Birkenau, het vredesmonument in Hiroshima of meer recent de gerestaureerde Ottomaanse brug over de rivier de Neretva te Mostar die tijdens een niets ontziend conflict werd verwoest.

 Lesgeven  over onderwater cultureel erfgoed, verzoening en vrede

Kerkhoven, slagvelden, memorialen, loopgraven, scheepswrakken behoren tot de meest tastbare sporen van de Eerste Wereldoorlog. Vermits de laatste getuigen overleden zijn, vormen ze samen met musea, tradities, en geschreven persoonlijke documenten  de laatste brug tussen verleden en het heden. Dit erfgoed herinnert de toekomstige generaties aan de dramatische momenten uit de geschiedenis. Maar erfgoed is meer dan een materieel overblijfsel uit het verleden. Het behoort tot onze identiteit. Het maakt deel uit van ons onderscheidend vermogen en bepaalt mede hoe we ons verhouden tot de actuele wereld. Zowel de nationale als de internationale gemeenschap zijn erfgoed als intrinsiek waardevol gaan beschouwen. Aan erfgoed wordt waarde toegekend door heel wat actoren zoals lokale besturen, verenigingen, jeugdorganisaties,  erfgoed onderzoekers, kunstenaars, journalisten en politici. Ook onderwijs speelt een belangrijke rol in het toekennen van waarde aan erfgoed. Onderwijs leert niet enkel om erfgoed te appreciëren maar leert ook aan de jongeren hoe zich ertoe te verhouden. Op school leren jongeren immers meer dan simpel rekenen en schrijven. Ze leren over vrede, respect en verdraagzaamheid. Ze leren hoe samen te werken, wie ze zijn (zelfconceptverheldering) en hoe ze zich verhouden tot de wereld (horizonverruiming). Daarenboven geeft onderwijs elk kind kans op een toekomst. Op die manier draagt onderwijs bij tot de toekomst van het land en van de internationale gemeenschap. Geschiedenis en de studie van erfgoed dragen in belangrijke mate bij tot deze doelstellingen.

Een specifiek kenmerk van herinneringseducatie is het startpunt, namelijk de herinnering aan het verleden. Uiteindelijk is echter de finale doelstelling van belang. We bestuderen niet enkel het verleden om het te begrijpen. We trachten ook te begrijpen om een betere toekomst op te bouwen.

Herinneringseducatie kan afgetoetst worden aan drie met elkaar gerelateerde aspecten:

1. historische kennis en inzicht;
2. empathie en solidariteit;
3. reflectie en actie.

Deze drie aspecten maken samen het pedagogisch platform waarop we het didactisch proces bouwen.

‘Historische kennis en inzicht’ zijn fundamenteel voor een goede start. Wanneer we aspecten van de Eerste Wereldoorlog of van onderwater erfgoed samen met de leerlingen exploreren, doen we dit volgens de correcte neutrale, historische en wetenschappelijke informatie waarover we beschikken. Zonder ‘historische kennis en inzicht’ worden ‘empathie en solidariteit’ en ‘reflectie en actie’ betekenisloos en is het risico levensgroot aanwezig dat we ons overgeven aan een mythische of strikt nationalistische benadering.

En toch redden we het niet enkel met ‘historische kennis en inzicht’. Als we ons enkel beperken tot de feiten, zal het verleden iets zijn dat afspeelt in een ver verleden dat volledig buiten de leefwereld van de jongeren ligt. Empathie en solidariteit stelt ons in staat om het verleden te bevragen naar de menselijke mogelijkheden en onmogelijkheden. Deze vraag is universeel. Ze is antropologisch van aard en van alle tijden.

We hebben echter een derde component nodig. Zonder de mogelijkheid om via ‘reflectie en actie’ toe te passen wat we geleerd hebben blijven de andere aspecten oppervlakkig. Met andere woorden we moeten het pedagogisch proces richten naar de wereld waarin we vandaag leven, zowel op een nationaal als op een internationaal niveau. We staan als pedagoog voor de opdracht om samen met de leerlingen te zoeken naar een betere toekomst. Vanuit een kijk op het verleden, welke bouwstenen hebben we dan nodig voor een betere en vredevolle toekomst?

 Handboek ‘Erfgoed als opstap voor dialoog en verzoening’

Het handboek wil scholen middelen aanreiken om eigen projecten op te zetten naar aanleiding van de honderdjarige herdenking. Als onderdeel van de voorbereidende activiteit werd een pilootproject opgestart. Tien Vlaamse scholen uit het basis en secundair onderwijs ontwikkelden projecten met als doel de leerlingen bewust te maken van het belang van erfgoed en vredesopbouw. Sommige van deze voorbeelden werden opgenomen in het handboek als voorbeeld hoe scholen dit pedagogisch proces vorm gaven. Een aantal Vlaamse partners werden betrokken bij dit initiatief dat werd gecoördineerd door de Vereniging voor de Verenigde Naties in nauwe samenwerking met UNESCO hoofdzetel. Bij de ondersteunende partners behoorden UNESCO Platform Vlaanderen, de cel herinneringseducatie van de Provincie West Vlaanderen, Het Vredescentrum van de provincie en stad Antwerpen, het Vlaams Instituut aan de Zee (VLIZ), Canon Cultuurcel.

Jongeren aan het werk gedurende het Vlaamse pilootproject – © Istvan Leel – Ossy/VVN

Het handboek zelf werd samengesteld door VVN/onderwijs in nauwe samenwerking met het UNESCO secretariaat van de 2001 Conventie ter bescherming van het onderwater cultureel erfgoed.  Het handboek  zal in het Engels verschijnen in januari 2015 en wil in de eerste plaats scholen inspireren. Het daagt hen uit om grondig te reflecteren over het onderwerp. Aan de hand van talrijke voorbeelden over het onderwater erfgoed van de Eerste Wereldoorlog worden suggesties en voorbeelden aangereikt. De verschillende secties van het boek gaan in op de achtergronden van onderwater erfgoed, herinnerings- en vredeseducatie. Het boek wordt geïllustreerd met talrijke didactische tips, didactische mogelijkheden en goede voorbeelden. Er wordt ook aandacht besteed aan de mogelijke beperkingen van het didactisch proces.

Het Vlaams onderwijs heeft een sterke traditie van herinneringseducatie. Het gegeven dat Vlaanderen al te vaak het ‘slagveld van Europa’ was, is daar uiteraard niet vreemd aan. Het handboek is dan ook inhoudelijk schatplichtig aan deze traditie (zoals toetsstenen voor een kwaliteitsvolle herinneringseducatie) die hier zijn opgebouwd door initiatieven als de V-dagen van het Vlaams onderwijs, de oprichting van een Bijzonder Comité voor Herinneringseducatie, het netwerk ‘oorlog en vrede’ van de provincie West-Vlaanderen. Onderaan dit artikel vermelden we enkele coördinaten voor de lezers die zich verder willen verdiepen en informeren hoe in Vlaanderen vorm wordt gegeven aan herinneringseducatie.

Al deze initiatieven hebben met elkaar gemeen dat ze dit soort educatie benaderen vanuit een transversaal of pan-curriculair referentiekader. Herinneringseducatie loopt als een rode draad doorheen de verschillende klassen, niveaus  en vakken. De talrijke vakoverschrijdende mogelijkheden helpen om jongeren te vormen tot bewuste burgers die in staat zijn om deel te nemen aan het democratische debat en zich bewust zijn van de vele uitdagingen waar een samenleving mee te maken heeft. Herinneringseducatie dient dan niet enkel om historische kennis op te bouwen maar evenzeer om jongeren beter actuele conflicten te doen begrijpen – niet enkel in de wereld maar ook dicht bij huis, in de school, denken we bijvoorbeeld aan pestgedrag – en dit te kunnen plaatsen in een menselijke, sociale en historische context.

UNESCO stelt scholen wereldwijd voor  om te communiceren over het belang van erfgoed voor een beter begrip van onze geschiedenis. In het voorbeeld van het handboek wordt vertrokken van onderwater erfgoed. Maar de pedagogische inhouden van het handboek zijn uiteraard ook van toepassing op andere voorbeelden.

600731.jpg – Secretaris-generaal Ban Ki-moon luidt de vredesklok tijdens de jaarlijkse ceremonie op 21 september aan het VN hoofdkwartier te New York – UN Photo/Mark Garten

Het is de intentie van UNESCO om naar aanleiding van het verschijnen van het handboek scholen en onderwijsinstellingen uit dagen om aan de slag te gaan rond vredes- en herinneringseducatie. 21 september is de Internationale VN-dag voor de Vrede. Het is het ideale moment om dergelijke projecten op te starten.

(Dit artikel verscheen oorspronkelijk in het Engels UNESCO, Education Initiative – Heritage for Dialogue and Reconciliation, Safeguarding Underwater Cultural Heritage from World War I)

 

Enkele nuttige links

Het Bijzonder Comité voor Herinneringseducatie (BCH) brengt de vier Vlaamse onderwijskoepels rond de tafel, samen met de pedagogisch verantwoordelijken van enkele representatieve instellingen die werken rond herinneringseducatie in België.

Voor meer informatie: http://www.herinneringseducatie.be/OVERBCH/tabid/93/Default.aspx

 

Netwerk Oorlog en Vrede. 

In 2002 besliste het provinciebestuur van West-Vlaanderen om de werking rond de oorlogsthematiek en de inspanningen die geleverd werden te koepelen onder een provinciaal initiatief met de naam “Oorlog en Vrede in de Westhoek”. Herinneringseducatie is een belangrijk onderdeel van dit netwerk.

http://www.wo1.be/nl/netwerk/educatie1

 

Lijst van landen die de conventie over erfgoed onderwater hebben geratificeerd

http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13520&order=alpha

 

Referenties

Boonen, H. and Timmermans, D. (2005) Vrede kan je leren!: Praktijkboek voor vredeseducatie, Mechelen: Jeugd & Vrede.

Delegation of Province of West Flanders, (2014) Touchstone ’14-’18, Brugge: Province of West Flanders, Graphics Department.

Pieters, M. (2013) ‘The UNESCO convention on the protection of the Underwater Cultural Heritage (Paris, 2001) and maritime WWI heritage in the Belgian part of the North Sea’, The Great War and the Sea, special issue 36, November, pp. 21-26, Oostende: Vliz.

The UNESCO convention on the protection of the underwater cultural heritage, Underwater Cultural heritage [Online] Beschikbaar:

http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/UNDERWATER/pdf/Info_kit/GB-2001CONVENTION-INFOKIT%2007-2009.pdf  [8 Aug. 2014].

Timmermans, D. and Van Dinter F. (1996) Vrede herdenken: een didactische map voor leerkrachten, Brussel: Koning Boudewijnstichting.

Timmermans, D. (ed) (2010) De Verenigde Naties in de klas: Werken aan internationalisering in de school, Gent:  Vereniging voor de Verenigde Naties.

Tuinier, J.D. (1993) Herinneren voor de Toekomst: de relatie Tweede Wereldoorlog – Heden, Amsterdam: APS.

United Nations Department of Public Information (2008), The United Nations Today, New York: United Nations Publication.